کاروانسرای ((رباط شرف)) در فاصله 136 کیلومتری شرق مشهد به سمت سرخس و در 6 کیلومتری مشرق روستای شورلق قرار دارد. این منطقه در ناحیه آب و هوایی نیمه بیابانی واقع شده و میزان بارندگی در آن اندک است. زمستان های بسیار سرد و در فصل تابستان بیش از 50 درجه سانتیگراد هوا گرم می شود. فاصله این کاروانسرا با دامنه های شرقی رشته کوه شورلق حدود 4 کیلومتر است. پیرامون رباط شرف را بیابان و تپه ماهور در بر گرفته است. بررسی ها نشان می دهد راه قدیم مرو باستان به نیشابور کهن که یکی از مسیرهای اصلی جاده ابریشم محسوب می شده از این محل می گذشته و ((رباط شرف)) یکی از مهم ترین منزلگاه های آن در سده‌های میانی اسلامی محسوب می شده است. از جمله جغرافیا نویسان که از این محل به نام ((آبگینه)) یا ((رباط آبگینه)) به عنوان منزلیی بین سرخس و مزدوران ذکری به میان آورده اند می توان از ابن خرداد به در المسالک و الممالک (سده 3 هـ .ق)، مقدسی در احسنن التقاسیم فی معرفه الاقالیم (سده 4 هـ.ق) و حمدا... مستوفی در نزهة القلوب (سده 7 هـ.ق) نام برد.
تاریخچه بنا:
در رباط شرف چندین کتیبه گچی و آجری باقی مانده است. برخی پژوهشگران با توجه به متن کتیبه آجری پیشانی ایوان انتهایی و سبک معماری بنا، ساخت کاروانسرا را اوایل سده ششم هـ.ق و مشخصاً سال 508 هـ.ق می دانند. با توجه به این تاریخ چنین به نظر می رسد بانی ((رباط شرف))، ((شرف الدین علی قمی)) ملقب به ((وجیه الملک)) است. وی که از سال 481 هـ .ق به حکومت مرو منصوب شده بود در سال 515 هـ.ق به وزارت سلطان سنجر سلجوقی رسید. کتیبه گچی داخل ایوان انتهایی نیز به ((قتلغ بلکا)) همسر سلطان سنجر سلجوقی و تاریخ 549 هـ.ق اشاره دارد. به نظر می رسد این کتیبه به هنگام مرمت کاروانسرا پس از حمله غزها به خراسان ایجاد شده است.
ویژگی های معماری:
رباط شرف کاروانسرایی است بزرگ با پلان مستطیلی به طول 109 متر و عرض63 متر که در بر گیرنده دو حیاط وسیع با فضاهای متعدد و کامل می باشد. حیاط اول این کاروانسرا کوچک تر و به صورت مستطیلی به ابعاد 4/32 متر در 4/16 ساخته شده است. ایوان رفیع ورودی، یک نماز خانه با محرابی نفیس (اولین اتاق سمت چپ دالان ورودی اول)، اتاق نگهبانی، دو اصطبل و شش حجره مهم ترین فضاهای این حیاط محسوب می شوند. حیاط دوم کاروانسرا مربع شکل و ابعاد آن 75/31 متر در 43/31 متر است. این قسمت از کاروانسرا خود به عنوان کاروانسرایی کامل ساخته شده و فضاهای پیرامون حیاط آن مفصل تر از حیاط اول می باشد. در حیاط دوم نیز اولین اتاق سمت چپ دالان ورودی نماز خانه است. سایر قسمت های این حیاط را می توان به دو بخش اقامتی و خدماتی تقسیم کرد. تقریبا تمام نیمه شمالی این حیاط که شامل یک اتاق بزرگ شاه نشین در پشت ایوان انتهایی و دو مجموعه اقامتی خصوصی در طرفین آن و چندین اتاق مربع- مستطیل شکل دیگر است بخش اقامتی بنا را تشکیل می دهند. اصطبل و اتاقهای وابسته به آنها در نیمه جنوبی حیاط مذکور ساخته شده اند.
این کاروانسرا در معماری ایران جایگاه ویژه ای دارد. رعایت دقیق و همه جانبه تناسبات و اصول معماری ایرانی در طراحی و ساخت، بکارگیری طرح های آجر چینی متنوع و بدیع در نمای ایوان ها، طاق ها و طاقچه ها و گنبدها و همچنین ایجاد نقوش زیبای گچبری در زیر ایوان ها و محراب نمازخانه ها، این کاروانسرا را در ردیف ارزشمند ترین بناهای دوره سلجوقی در قلمرو معماری اسلامی قرار داده است.
تزیینات:
بکار گیری تزیینات وابسته به معماری در این کاروانسرا منحصر به فرد است. این تزئینات اغلب شامل طرح های آجرچینی، آجرتراش، گچبری و رنگ آمیزی روی گچ است. تقریباً تمام آجرچینی هایی که در نمای دیوارها، گنبدها و طاق های این کاروانسرا ایجاد شده طرح دار می باشند. این طرح ها از ترکیب آجرهای بزرگ و کوچک با چیدمانی متنوع بوجود آمده اند. بعضی از تزیینات آجری بکار رفته در این بنا آجرهای تراش داده شده ای هستند که به شکل نگاره تزئینی در محل شروع سقف ها، حاشیه طاق ها یا حد فاصل بین آن ها به صورت تکراری یا ترکیب با هم استفاده شده اند. گچیری های (( رباط شرف )) را باید جالب ترین نمونه های این هنر در سده ششم هجری دانست. این تزئینات را بیشتر می توان در محراب های دو نمازخانه کاروانسرا، نمای پایه ها و قسمت فوقانی ایوان ورودی دوم، فیلپوش های دومین نمازخانه حیاط دوم، روی دیوار و زیر ایوان انتهایی و نگاره های کوچک بین ردیف های آجری سر تا سر بنا مشاهده کرد. نقوش بدیع اسلیمی و هندسی که گاه با کتیبه های خط کوفی گل و بر گدار، مشجر و گره دار بکار رفته تحسین برانگیز هستند.
کتیبه های آجری:
-
کتیبه کوفی طرفین و بالای سردر ایوان ورودی: ... غیاث الدوله ابانصـ ... و ... رحمه الله ابوسعید محمد ...
-
کتیبه خط کوفی طرفین و بالای سردر ایوان انتهایی: ... ابوالقسم ... و ... لهما فی شهور سنه ثمان ...
-
کتیبه خط کوفی پیشانی ایوان انتهایی: حرر هذه الکتابه علی یدی ابی منصور اسعد بن محمد الطرائقی السرخسی غفرالله و لوالده ...
کتیبه های گچی:
1- در داخل ایوان ورودی اول به خط کوفی گره دار و متن: بسم الله الرحمن الرحیم ... سهل الطابرقانی تقبل الله منها برحمته
2- بر روی محراب نمازخانه حیاط اول: کتیبه افقی پیشانی محراب به خط کوفی گره دار و متن: لا اله الا الله محمد رسول الله
-
کتیبه حاشیه محراب، به خط کوفی گل و برگدار و متن: آیه شریفه 256 سوره مبارکه بقره
3- بر روی طاقنمای ایوان شرقی حیاط اول به خط کوفی ساده و متن: عمل ابی احسـ ...
4- در داخل ایوان ورودی دوم به خط کوفی برگدار و متن: بسم الله الرحمن الرحیم ... ( قسمت انتهایی کتیبه خوانده نشده است)
5- پیشانی داخل ایوان ورودی دوم به خط کوفی ساده و متن: آیه شریفه 53 سوره مبارکه زمر
6- روی محراب نمازخانه حیاط دوم: کتیبه افقی پیشانی محراب به خط کوفی گره دار و متن: لا اله الا الله محمد رسول الله
-
کتیبه حاشیه محراب به خط کوفی گل و برگدار و متن : آیه شریفه 25 سوره ی مبارکه ی بقره
-
کتیبه افقی میانه ی محراب به خط کوفی ( تنها یکی از آخرین کلمات آن به صورت ناخوانا باقی مانده است).
7- درون یکی از فیلپوش های دومین اتاق نمازخانه حیاط دوم به خط کوفی ساده و متن: الملک لله و العظمه لله
8- داخل ایوان انتهایی به خط ثلث بر روی زمینه نقوش اسلیمی پیچدار و متن: فی عالی دوله السلطان المعظم شاهنشاه الاعظم مالک رقاب الامم سید ملوک العرب و العجم اطال الله بقا معزالدنیا و الدین ابوالحرث سنجر بن ملک شاه برهان امیر المومنین اعز الله انصاره و باهتمام خاتون ... والمسلمین ملکه نسا العالمین معزه آل افراسیاب قتلغ بلکا سیده ترکان بنت الخاقان الاعظم ادام غلاه الله فی شهور سنه تسع و اربعین و خمسائه
9- دو کتیبه ابتدای طرفین تزئینات گچی در زیر اطاق ایوان انتهایی به خط کوفی گره دار و متن آن ناخواناست.
بنای مقابل رباط شرف
در جریان فصل اول کاوش های باستان شناسی که در سال 1381 بر روی یک چهارم گوشه غربی بنای مقابل رباط شرف انجام شده بقایای بنائی سنگی – آجری کشف گردید که احتمالا کاروانسرای مستقل یا اصطبل جداگانه ای بوده که قبل یا همزمان با رباط شرف ساخته شده است. پلان بنای مذکور تقریبا مربع شکل و هم اندازه با عرض رباط شرف می باشد. ورودی و حیاط سنگ فرش و مخزن آب وسط آن، یک برج حفاظتی در گوشه غربی بنا و فضای سرپوشیده دو ضلع شمالی و غربی حیاط از جمله قسمت های شناسائی شده محسوب می شوند.